یک جامعه‌شناس فرهنگی با بیان اینکه مناسک دینی در حوزه فردی بدون شک نقش اعتدال‌آفرینی و تعادل‌بخشی دارند، به تشریح نقش مناسک دینی در ایجاد نشاط اجتماعی پرداخت.

سبک زندگی، شیوه زندگی افراد در جنبه‌های فردی و جمعی است و تفریحات سالم می‌تواند تأثیر مستقیمی بر سلامت روانی و اجتماعی اعضای خانواده بگذارد. از منظر علوم و متخصصان حوزه‌های مختلف، شادی و نشاط اجتماعی از نشانه‌های یک جامعه سالم است. وقتی نشاط اجتماعی وجود نداشته باشد، جامعه دچار افسردگی و انحرافات مختلف فردی، جمعی و فرهنگی می‌شود.

نبود نشاط اجتماعی در میان جوانان، افسردگی و سرخوردگی را به همراه دارد. برای شاد بودن باید مؤلفه امید به زندگی را افزایش داد، چون باعث کاهش آسیب‌های اجتماعی از جمله اعتیاد و خودکشی می‌شود. پس برای افزایش امید به زندگی باید به دغدغه‌های نسل نوجوان و جوان بها دهیم.

در این راستا به گفت‌و‌گو با نادر صادقیان، جامعه‌شناس فرهنگی در رابطه با موضوع نشاط اجتماعی و چگونگی ایجاد آن در جامعه پرداختیم که مشروح آن را در ادامه مطالعه می‌کنید.

ایکنا ـ مفهوم نشاط اجتماعی چیست و چه ابعادی دارد؟  

نشاط اجتماعی یک نوع انگیزه‌مندی، روانشناسی مثبت، تحرک و شاداب بودن در عرصه‌های مختلف به ویژه در روابط اجتماعی، روابط بین فردی، خانوادگی و اقشار مختلف اجتماعی تا ساختارهای کلان جامعه است؛ به طوری که روحیه کار و تلاش و تأثیرات مؤثر و مثبتی در همه ابعاد داشته باشد.

در واقع یک رکن اصلی انگیزه‌مندی مثبت در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی، نشاط، روحیه شادابی و سرزندگی است که نقش بسیار مهمی به ویژه از نظر روان‌شناختی، اجتماعی و فردی دارد و یکی از پایه‌ها و مبانی توسعه و تعامل مثبت و جلوگیری از تنش، بحران، آسیب و ... بوده و در این زمینه می‌تواند نقش بسیار عمده‌ای در جامعه ایفا کند.

ایکنا ـ مهمترین عوامل مؤثر در ایجاد نشاط اجتماعی چیست؟

مقوله نشاط اجتماعی ابعاد گسترده و پیچیده‌ای دارد و به اقتضا و تناسب پیچیدگی محیط اجتماعی به ویژه در جوامعی مانند جوامع شهری و کلان شهری تا مقیاس ملی ابعاد فراوانی را شامل می‌شود. این موضوع یعنی نشاط اجتماعی در تمامی ساختارها تعریف شده و بیشتر مقوله‌ای ذیل بعد فرهنگی است اما تأثیرات و رابطه متقابلی در حوزه اقتصاد و سیاست نیز ایفا می‌کند و عوامل زیادی بر آن تأثیرگذار هستند. 

البته این موضوع به مسائل گوناگونی همچون بحران‌ها، موانع، آسیب‌ها  و معضلاتی که در هر جامعه‌ای پررنگ‌تر و غالب هستند، بستگی دارد و مشخصا در جوامع در حال توسعه که با معضلات اقتصادی و اجتماعی بیشتر دست به گریبان هستند، دست کم از لحاظ اولویت، این معضلات تأثیر بیشری در حوزه نشاط اجتماعی داشته و بنا به کاهش و افزایش این معضلات، نشاط اجتماعی نیز کمتر و یا بیشتر خواهد شد.

در این زمینه باید با مراجعه به واقعیات، پیمایش‌های میدانی، آمار و انواع تحقیقات به میزان افزایش و کاهش نشاط اجتماعی که به معضلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی وابسته هستند، دست پیدا کرد. در جامعه ما به دلیل معضلات اقتصادی مانند تورم، گرانی، بیکاری و ... تأثیرات مستقیم و منفی بر جامعه و به تبع آن نشاط اجتماعی وارد می‌شود و این مسئله سپس، خود را در رفتارهای دیگر حوزه‌های مختلف فرهنگی، اخلاقی، سیاسی و ... نشان می‌دهد.

ایکنا ـ وضعیت نشاط اجتماعی در جامعه چگونه است؟

در این زمینه و برای به دست آوردن وضعیت نشاط اجتماعی می‌توان به منابع مختلفی رجوع کرد. یکی از این منابع همان منطق زیست روزمره اجتماعی و تجربه عینی، بالفعل و ملموس هر روزه ماست. منبع دیگر مراجعه به آمار، تحقیقات و منابع موجود در این زمینه است که همگی این منابع نشان دهنده آن است که نشاط اجتماعی جامعه ما در وضعیت مناسبی قرار ندارد. 

متأسفانه نرخ خودکشی، اعتیاد، نزاع اجتماعی، جرایم مختلف، تعداد زندانیان، میزان مصرف داروهای افسردگی در مقابله با بیماری‌های روانی و ... در کشور بالا بوده و در وضعیت مناسبی قرار ندارد و آمار بالایی در این زمینه وجود دارد که دلایل اصلی آن نیز بحران‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... است. امروز آمار خودکشی، اعتیاد، مسکرات، نزاع اجتماعی و ... در جامعه بسیار بالا و تحمل افراد پایین است. آستانه تحریک و تحمل جامعه پایین آمده است که تمامی این مسائل تأثیرات منفی در جامعه داشته و رشد فزاینده‌ای به جرایم اجتماعی می‌دهد. امروز در مقوله جرایم اجتماعی و آسیب‌ها وضعیت مناسبی در جامعه وجود ندارد.

ایکنا ـ  مناسک دینی در ایجاد نشاط اجتماعی چه نقشی دارند؟ 

این مسئله را باید در چند الگو بررسی کرد. مناسک دینی در حوزه فردی بدون شک نقش اعتدال‌آفرینی و تعادل‌بخشی دارند یعنی به عنوان مفهوم فردی و اخلاق سنتی که قرن‌ها در جامعه رواج داشته بیشتر ناظر بر ارزش‌های اخلاقی و انسانی عام مانند دروغ نگفتن، آنچه برای خود پسندیدن برای دیگران هم پسندیدن و ... است. البته این مقوله در تمامی ادیان وجود دارد. تحقیقات نیز نشان می‌دهد که مناسک دینی در حوزه فردی نقش اعتدال‌آفرین و تخلیه فشار روحی دارد و مبانی و پایه‌ها و مقیاس‌هایی را برای خودکنترلی ارائه می‌دهد تا افراد الگوی مثبت بوده و بتوانند روش‌های درستی را برای زندگی اتخاذ کنند. اما زمانی که این مناسک جنبه اجتماعی به ویژه سیاسی و تجویزی و تحمیلی می‌گیرد، نتیجه معکوس خواهد داد، یعنی زمانی که مناسک دینی شکل دولتی و رسمی به خود می‌گیرند، آن نقشی که این مناسک طی قرن‌ها داشته و در همه ملل و جوامع شاهد آن بودیم یعنی نقش انسجام‌آفرینی، وحدت، همبستگی اجتماعی، همکاری و حمایت و ... را از دست داده و رابطه معکوس پیدا می‌کند. لذا زمانی که این مناسک شکل رسمی و دولتی به خود می‌گیرد و با مباحث سیاسی و ... در می‌آمیزد، لطمه خورده و افول پیدا می‌کند.  

بحث دین یک بحث دورنی، درون‌زا و باطنی بوده و برخاسته از تجربه شخصی فرد از دوران کودکی است. اما زمانی که این مسئله به یک سری کلیشه‌های تجویزی، آمرانه، سیاسی و دولتی تبدیل شده و از آن مصادره به مطلوب‌های نامناسب می‌شود، از جایگاه اصیل و اصلی خود به تدریج خارج و منحرف شده و کسانی در جامعه الگو می‌شوند که در رفتار و اخلاقیات آن‌ها مسائلی را مشاهده می‌کنیم که از جامعه سلب اعتماد کرده و نوعی بی‌انگیزگی و بی‌باوری ایجاد می‌کند. زمانی که این مسئله طی سالیان سال و دهه‌های مختلف در جامعه دامنه‌دار و تکرار شود، لطمه فراوانی به نشاط اجتماعی وارد کرده و نوعی افسردگی، احساس نادرستی و ناراستی در جامه ایجاد می‌کند و سرمایه اجتماعی را به شدت کاهش می‌دهد. این مسئله باعث می‌شود که نشاط اجتماعی که همان انگیزه‌مندی مثبت است نیز دچار نقصان شده و کاهش پیدا کند. 

ایکنا ـ ‌میزان تأثیر نهادهای دولتی و عمومی در حوزه نشاط اجتماعی چقدر است؟  

این مسئله به نوع سیاست‌ها و برنامه‌ها، میزان موفقیت در جلب مشارکت خودانگیخته تمامی اقشار اجتماعی، میزان کارآمدی نظام آموزش رسمی، به رسمیت شناختن تنوع و تکثر در چارچوب مفاهیم و ارزش‌های کلان دینی و اخلاقی بستگی دارد که البته به نوعی در نهایت همگی تداعی‌گر یک سری مفاهیم عام و اخلاقی بوده و مختص یک قشر و جامعه نیستند.

زمانی که ارتباط خودجوش، همه‌جانبه و مشارکتی با یک رویکرد خودمرکزبینی و خودمحورانگاری عمودی ایجاد شده و از بالا به پایین به صورت  دستوری و بخش‌نامه‌ای می‌شود، از جایگاه خود خارج شده و تأثیر منفی و معکوسی به لحاظ کیفی و کمی خواهد داشت. در این زمینه کارآمدی و کارنامه سیاست‌ها و مدیریت نهادهای رسمی به تصدیق خود این نهادها کارنامه موفقی نبوده است؛ چراکه بیشتر در حوزه یک‌سویه و آمرانه به صورت از بالا به پایین بوده است؛ در صورتی که این مسئله باید خودجوش و درون‌زا بوده و از پایین به بالا چیده شود.

نهادهایی مانند نهاد خانواده و نهادهای عمومی جامعه مدنی و همگانی و نهادهایی که به صورت سنتی قرن‌ها بدون دخالت سیاست و دولت فعال بوده‌اند، همواره کارآمد بودند اما زمانی که این حوزه‌ها متداخل شده و بخش‌های مختلف دچار کج‌کارکرد شوند، بیشتر یک رابطه منفی متقابل را دامن زده‌اند. 

لذا نهادهای دولتی و عمومی در ایجاد نشاط اجتماعی تأثیرگذار هستند اما این تأثیرگذاری باید مبتنی بر مشارکت باشد یعنی در این زمینه باید عامل نیاز از لایه‌های پایین جامعه وجود داشته و بجوشد و فرآیندی کاملا فراگیر مشارکتی در این رابطه شکل گیرد. اما زمانی که این مسئله به یک وظیفه کارمندی و کلیشه‌ای صرفا اداری تبدیل شود، مقوله مدنظر از جایگاه خود خارج می‌شود. لذا تعامل این دو حوزه باید هم‌سنگ، متوازن، برابر و مشارکتی باشد که این‌گونه نیست. زمانی که منابع قدرت و مدیریت به صورت متمرکز و یک سویه از بالا به پایین شد، نهادهای خودجوش اجتماعی کارایی خود را از دست می‌دهند. در این صورت اهداف و غایت‌ها نیز متفاوت خواهد شد. دولت باید در این حوزه حامی و پشتیبان باشد نه اینکه تصدی‌گری کرده و سیاست‌گذاری‌ کند؛ چراکه این مسئله با فرهنگ و ذات مبانی دینی متعارض است. 

گفت‌وگو از مجتبی افشار