خداوند به هر ماهی از ماه‌های سال خاصیت‌های ویژه‌ای بخشیده است. این خاصیت متأثر از اثر برزخی نور ماه بر پهنه‌ی آسمان‌ها و زمین است؛ یعنی علاوه بر اینکه نور ماه دارای تأثیرات مادی است، تأثیراتی معنوی را هم به همراه دارد. به این دلیل است که مثلاً در ماه محرم ناخودآگاه حزن و اندوه بر انسان‌ها مستولی می‌شود و یا ماه‌هایی مثل رجب و شعبان سراسر معنویت می‌شوند. این امر درباره ماه مبارک رمضان نیز صدق می‌کند. تأثیرات معنوی این ماه به قدری زیاد است که انسان‌ها میل به ارزش‌ها و دوری از گناهان پیدا می‌کنند، از این جهت است که طبق آمار، نمودار جرم و جنایت در ماه رمضان به شدت افت می‌کند.

وقتی مروری بر احادیث ماه مبارک رمضان می‌کنیم، برخی از خصلت‌های معنوی آن را می‌بینیم؛ از جمله آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود «وَ هُوَ شَهْرٌ أَوَّلُهُ‏ رَحْمَةٌ وَ أَوْسَطُهُ مَغْفِرَةٌ وَ آخِرُهُ الْإِجَابَةُ وَ الْعِتْقُ مِنَ النَّار»؛ یعنی (رمضان) ماهی است که اول آن رحمت، وسط آن مغفرت و انتهای آن اجابت و رهایی از آتش است.». ابتدا باید به این نکته اشاره کنیم که منظور از اول و اوسط و آخر همان دهه‌ی اول، دوم و سوم ماه است. اما رحمت، عطای خداوندی بدون استحقاق بندگان است که دو اسم الرحمان و الرحیم از آن مشتق می‌شوند. طبق حدیث، متأثر از اسم «رحمان» خداوندی، همه‌ی موجودات مشمول رحمت خدا شده و متأثر از اسم «رحیم» او، تنها بندگان الهی مشمول دستگیری می‌شوند؛ یعنی از عمق پستی‌ها و مذلت‌ها و آلودگیِ گناهان دستشان گرفته می‌شود و به عزت و معنویت دست می‌یابند. منتها شرط آن، اراده اولیه‌ی فرد در قالب مغفرت و توبه است؛ از این جهت است که در آیاتی از قرآن، توبه مقدمه‌ی رحمت خداست مانند «أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحیم‏» (بقره37 و 54؛ توبه104 و 118) بنابراین دهه‌ی اول ماه مبارک رمضان، فرصتی برای بهره از رحمت خداوندی و بیداری دل‌هاست.

اما مغفرت که دهه‌ی دوم ماه رمضان متأثر از آن می‌شود، به این معناست که انسان‌های مؤمن، ضعف‌ها، کاستی‌ها و به اصطلاحِ عامیانه، چاله‌ چوله‌های رفتاری و ایمانی خود را جبران و خطاهای خود را اصلاح کنند تا لایق بهره‌مندی از نعمت‌های خداوند شوند؛ لذا مغفرت در قرآن مقدم بر بهشت و اجر عظیم است. در آی?133 آل‎عمران می‌خوانیم «وَ سارِعُوا إِلى‏ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَالْأَرْضُ»؛ یعنی سرعت بگیرید به‌سوی مغفرتی از جانب پروردگار و بهشتی که پهنه‌ی آن به وسعت آسمان‌ها و زمین است.» یا در آی?9 مائده آمده «وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظیم»؛ یعنی خداوند به اهل ایمان و عمل صالح وعده داده برای آنها مغفرت و اجر عظیمی است. ضمن آنکه جمع این دو آیه و آیات دیگر نشان می‌دهد که مغفرت، موهبتی برای اهل ایمان و عمل صالح است نه کفار و منافقین و مشرکین. در احادیث نیز ذکر مشهور «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ‏ رَبِّی‏ وَ أَتُوبُ إِلَیْه‏»،‌ نشان از تقدم مغفرت بر توبه است. یعنی انسان مؤمنی که می‌خواهد دست او گرفته و بالا برده شود، ابتدا باید مورد مغفرت قرار گیرد؛ مانند بالن خرابی که ابتدا باید سوراخ‌های آن پر شود تا اوج بگیرد. همین مورد را درباره‌ی علت تقدم مغفرت بر بهشت می‌بینیم؛ انسان‌ها برای اینکه لایق بهشت شوند، ابتدا باید طی آزمون‌های الهی، دوره‌ی مغفرت را بگذرانند تا وارد بهشت شوند، چرا که در ابتلائات است که انسان‌ها متوجه اشکالات و کاستی‌های خود می‌شوند و از خداوند طلب اصلاح و تعمیر این اشکالات را می‌کنند. با این نگاه،‌ برای بهره‌مندی از برکات ماه رمضان، نیاز به رفع اشکالات و جبران کاستی‌ها برای رهایی از آتش اعمال بد و گناهان و خطاهاست.

در نهایت اینکه خداوند معنویت ماه رمضان را به قدری تقویت می‌کند تا مسیر انسان‌های مؤمن برای بهره‌مندی از مغفرت هموارتر و سهل‌تر شود؛ هرچند در تمام سال می‌توان از مغفرت بهره برد، اما فضای ماه مبارک رمضان حس و حال انسان برای طلب غفران را بیشتر تحریک می‌کند.